Majburiy mehnatga barham berish -- siyosiy irodaning yorqin namunasi

Nozim Husanov Oʻzbekiston bandlik va mehnat munosabatlari vaziri, Majburiy mehnatga qarshi kurash boʻyicha quyi qoʻmita raisi.Keyingi yillarda O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning kuchli siyosiy irodasi tufayli mamlakatimizda inson qadr-qimmatini ulug‘lash, uning qadr-qimmatini har tomonlama himoya qilish borasida amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlar asosida inson huquq va erkinliklarini ta’minlashning mutlaqo yangi tizimi yaratildi.

Shu bilan birga, milliy qonunchilikni takomillashtirish, uni xalqaro standartlarga muvofiqlashtirish, qishloq xo‘jaligi va boshqa tarmoqlarni isloh qilish, bozor tamoyillarini keng tatbiq etish, sanoatni mexanizatsiyalash va munosib haq to‘lash borasidagi ishlar mamlakatimizda bolalar va majburiy mehnatning oldini olishda asosiy omil bo‘ldi.

O‘zbekistonning so‘nggi besh yil davomida erishgan yutuqlaridan biri – majburiy mehnatga to‘liq barham berishdir.

Xalqaro mehnat tashkilotining 2019-yildagi Uchinchi tomon monitoringi hisoboti natijalariga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, 2013-yildan buyon O‘zbekistonda majburiy mehnatga barham berish bo‘yicha bosqichma-bosqich muvaffaqiyatga erishilayotganini ko‘rsatadi. Masalan, 2015-2016 yillarda Cotton Campaign majburiy mehnat 14 foizni tashkil etgan. Yildan-yilga bu ko‘rsatkich 2020-yilda 4 foizga, 2021-yilda esa 1 foizga kamaydi.

Bundan tashqari, hukumat 2019-yilda huquq-tartibot ishlarini kuchaytirdi. O‘rim-yig‘im davrida mehnat inspeksiyasining talablarga rioya etilishiga hissa qo‘shgan xodimlari soni 200 nafardan 400 nafarga ko‘paydi. Mehnat inspeksiyasi tomonidan 2019-yilgi paxta terimida 1282 ta majburiy mehnat holati tekshirildi.

Bundan tashqari, XMT kuzatuvchilari ish haqi avvalgi hosilga nisbatan oshganini tasdiqladi, bu esa muammoni bartaraf etishning yana bir samarali mexanizmi edi. Umuman olganda, paxta teruvchilar maoshlarini o‘z vaqtida va to‘liq olishdi.

“Paxta kampaniyasi” xalqaro koalitsiyasi tomonidan o‘zbek paxtasiga qarshi jahon boykotining bekor qilinishi keng ko‘lamli islohotlar samaradorligining yorqin namunasi bo‘ldi, desak mubolag‘a bo‘lmaydi.

Majburiy mehnatga qarshi huquqiy va institutsional islohotlar

O‘zbekiston xalqaro huquq normalarini milliy qonunchiligimizga to‘ldirish maqsadida Xalqaro mehnat tashkilotining 19 ta konventsiyasi va bitta protokolini ratifikatsiya qilgan.

Xalqaro Mehnat Tashkilotining 29-sonli Konventsiyasiga ko‘ra, majburiy mehnat - bu odamlar o‘z irodasiga qarshi, jazo tahdidi ostida bajarishga majburlanadigan har qanday ish yoki xizmatdir. 2014-yilda O‘zbekiston Markaziy Osiyoda birinchi bo‘lib Xalqaro mehnat tashkilotining majburiy mehnat bo‘yicha 29-sonli bayonnomasini ratifikatsiya qilgan edi.

O‘zbekiston milliy qonunchilik tizimi xalqaro standartlarga to‘liq javob beradi. O‘zbekiston Mehnat kodeksining 7-moddasida majburiy mehnat har qanday jazo tahdidi ostida ishni bajarishga majburlash deb ta’riflangan.

Davlatimiz rahbarining 2019-yil 30-iyuldagi “Odam savdosiga va majburiy mehnatga qarshi kurashish tizimini yanada takomillashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qarori bilan odam savdosiga va majburiy mehnatga qarshi kurashish sohasidagi eskirgan organlar faoliyatini muvofiqlashtirishning yangi tizimi yaratildi.

Mamlakatimizning xalqaro maydondagi imiji.

O'zbekiston hukumati institutsional islohotlarga ham katta e'tibor qaratdi. Farmonga muvofiq, Milliy komissiya va Odam savdosi va majburiy mehnatga qarshi kurashish milliy ma’ruzachi instituti tashkil etildi. Shuningdek, odam savdosi va majburiy mehnatga qarshi kurashish bo‘yicha quyi komissiyalar tashkil etildi.

Majburiy mehnatga barham berish maqsadida qonun hujjatlariga ma’muriy va jinoiy javobgarlikni kuchaytiruvchi normalar kiritildi.

Bolalar mehnati va majburiy mehnatdan foydalanganlik uchun jinoiy javobgarlikni joriy etish eng samarali chora-tadbirlardan biri bo‘ldi. Qishloq xo‘jaligini paxtachilikda davlat ishtirokini qisqartirish orqali isloh qilish maqsadida paxta yig‘im-terimining majburiy hajmlari tizimi bekor qilindi.

Majburiy mehnatga qarshi kurash choralari

Majburiy mehnatning oldini olish monitoringi davom ettirilmoqda. Xususan, 2019-yildan buyon ilk bor to‘liq huquq himoyachilari ishtirokida monitoring o‘tkazildi. 2021-yilda 17 nafar mustaqil kuzatuvchiga paxta dalalariga to‘siqsiz kirishni ta’minlash uchun ko‘krak nishonlari topshirildi.

Shu bilan birga, bir vaqtning o‘zida Xalqaro Mehnat Tashkilotining Uchinchi Shaxs monitoringi, Kasaba uyushmalari Federatsiyasi tomonidan Milliy monitoring, Mehnat inspektsiyasi monitoringi o‘tkazildi.

Senatorlar va mahalliy deputatlar tomonidan jurnalist va blogerlar ishtirokida parlament nazorati belgilandi. Monitoringga fuqarolik jamiyati institutlari vakillari, huquq himoyachilari ham keng jalb etildi.

O‘zbekiston ommaviy axborot vositalari 2019-yilda majburiy mehnat masalalari haqida faol xabarlar tarqatdi. Jurnalistlar va blogerlar hukumat tomonidan majburiy mehnat holatlarini tanqidiy yoritishga undadi. Davlat mehnat inspektorlari ham majburiy mehnatga oid murojaatlarni tekshirishga kirishgan.

Monitoring natijasida 2019-yilda 259 nafar (paxta mavsumida 132 nafar), 2020-yilda 103 nafar (paxta mavsumida 41 nafar) va 2021-yilda 75 nafar (5 nafari paxta mavsumida) majburiy mehnat uchun maʼmuriy javobgarlik qoʻllanilgan.

Taʼkidlash joizki, Oʻzbekiston Prezidentining kuchli siyosiy irodasi, shuningdek, fuqarolik jamiyati vakillarining Xalqaro mehnat tashkiloti hamda Majburiy tahqirlarga qarshi kurash boʻyicha milliy komissiyaning uch tomonlama hamkorlari bilan faol ishtirokida amalga oshirilayotgan keng koʻlamli ishlar natijasida shunday muvaffaqiyatlarga erishildi.

Kelgusi rejalarga toʻxtalar ekan, Xalqaro mehnat tashkiloti 2021-yilda Oʻzbekistonda paxta terimi mavsumida tizimli bolalar mehnati va majburiy mehnatdan umuman foydalanilmagani, shuningdek, bu yoʻnalishdagi monitoring ishlari toʻliq Oʻzbekistonga oʻtkazilgani haqidagi yakuniy xulosasini eʼlon qildi.

Eslatib o‘tamiz, avvalroq O‘zbekistonning majburiy mehnatga barham berish borasidagi yutuqlari AQSh Davlat departamenti tomonidan qayd etilgan edi. Natijada mamlakatimizda bu borada amalga oshirilayotgan islohotlar xalqaro hamjamiyat tomonidan yuksak baholandi.

Bu natijalar inson huquqlarini ta’minlash, sanoatni, xususan, paxta va to‘qimachilik sanoatini rivojlantirish imkonini bersa, ikkinchi tomondan, erishilgan natijalarni saqlab qolish mas’uliyatini yanada oshirishi sohada tizimli ishlarni izchil davom ettirishni taqozo etadi.

Endilikda nafaqat majburiy mehnatga qarshi kurashish, balki barcha sohalarda munosib mehnat sharoitlari yaratilishini doimiy nazorat qilib borish zarur. Shu munosabat bilan ijtimoiy tarmoqlardan mehnat munosabatlariga oid har qanday murojaat va xabarlar e’tibordan chetda qolmaydi.

2020-yil 25-iyun kuni 192 ta davlatdagi vaziyatni o‘z ichiga olgan odam savdosi bo‘yicha global hisobot e’lon qilindi. Odam savdosi to‘g‘risidagi hisobotni taqdim etish marosimida AQSh Davlat departamentining o‘sha paytdagi rahbari Mayk Pompeo o‘z nutqida O‘zbekistonning ushbu muammoni hal etishdagi ulkan sa’y-harakatlari mintaqa mamlakatlari uchun yangi standartlarni belgilab berayotganini alohida ta’kidladi.

Boykot tugaganiga qaramay, O'zbekiston Odam savdosi bo'yicha global hisobot (AQSh Davlat departamenti) va bolalar mehnatining eng yomon shakllari (AQSh Mehnat Departamenti) kabi global hisobotlarda ikkinchi pog'onada qoldi.

Ushbu hisobotlardagi asosiy tavsiyalardan biri bu iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari – ipakchilik, qurilish, to‘qimachilik va umumiy ovqatlanish tarmoqlarida majburiy mehnat va munosib mehnat sharoitlarini monitoring qilishdan iborat.
Bu borada xalqaro hamjamiyatdagi pozitsiyalarni yaxshilash, O‘zbekiston bilan Xalqaro mehnat tashkiloti o‘rtasidagi hamkorlikni kengaytirishga e’tibor qaratish muhim ahamiyatga ega.

2021-yil sentabr oyida Xalqaro mehnat tashkiloti bilan hamkorlikda 2021-2025-yillarga mo‘ljallangan O‘zbekiston Respublikasining munosib mehnat bo‘yicha mamlakat dasturi qabul qilindi.

Dasturda asosiy e’tibor munosib mehnat tamoyillari, norasmiy bandlikni qisqartirish va xalqaro standartlarga muvofiq ijtimoiy himoya masalalariga qaratilgan.

Qayd etish joizki, Xalqaro mehnat tashkiloti bilan hamkorlikda iqtisodiyotning boshqa tarmoqlaridagi mehnat sharoitlari, majburiy mehnat holatlari tahlili o‘rganilmoqda.

Xalqaro mehnat tashkiloti tomonidan 2021-yilda ipakchilik bo‘yicha o‘tkazilgan tadqiqot natijalariga ko‘ra, ipakchilik sohasida majburiy mehnatga tizimli jalb etish holatlari kuzatilmagan, bolalar ipak qurti yetishtirishga jalb etilmagan. Ko'pchilik ish joyidagi ovqatlanish sharoitlarini yaxshi yoki maqbul deb hisoblaydi va faqat 1 foiz oziq-ovqat sifati bilan norozi ekanligi ma'lum. Ishchilarning to'rtdan uch qismi mehnat shartnomasiga ega bo'lib, ish haqi miqdoridan mamnun edi.

Hozirda qurilish sohasida ushbu tadqiqotlar olib borilmoqda. Ishonchimiz komilki, mehnat sharoitlari, jumladan, majburiy mehnat bo‘yicha o‘rganish davomida olingan sifat statistikasi ushbu sohalarda samarali siyosatni yanada rivojlantirish uchun yaxshi ma’lumot manbai bo‘ladi.