Мажбурий меҳнатга барҳам бериш -- сиёсий ироданинг ёрқин намунасиНозим Ҳусанов Ўзбекистон бандлик ва меҳнат муносабатлари вазири, Мажбурий меҳнатга қарши кураш бўйича кичик комисия  раиси.Кейинги йилларда Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёевнинг кучли сиёсий иродаси туфайли мамлакатимизда инсон қадр-қимматини улуғлаш, унинг қадр-қимматини ҳар томонлама ҳимоя қилиш борасида амалга оширилаётган кенг кўламли ислоҳотлар асосида инсон ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлашнинг мутлақо янги тизими яратилди.

Шу билан бирга, миллий қонунчиликни такомиллаштириш, уни халқаро стандартларга мувофиқлаштириш, қишлоқ хўжалиги ва бошқа тармоқларни ислоҳ қилиш, бозор тамойилларини кенг татбиқ этиш, саноатни механизациялаш ва муносиб ҳақ тўлаш борасидаги ишлар мамлакатимизда болалар ва мажбурий меҳнатнинг олдини олишда асосий омил бўлди.

Ўзбекистоннинг сўнгги беш йил давомида эришган ютуқларидан бири – мажбурий меҳнатга тўлиқ барҳам беришдир.

Халқаро меҳнат ташкилотининг 2019-йилдаги Учинчи томон мониторинги ҳисоботи натижаларига эътибор қаратадиган бўлсак, 2013-йилдан буён Ўзбекистонда мажбурий меҳнатга барҳам бериш бўйича босқичма-босқич муваффақиятга эришилаётганини кўрсатади. Масалан, 2015-2016 йилларда Cоттон Cампаигн мажбурий меҳнат 14 фоизни ташкил этган. Йилдан-йилга бу кўрсаткич 2020-йилда 4 фоизга, 2021-йилда эса 1 фоизга камайди.

Бундан ташқари, ҳукумат 2019-йилда ҳуқуқ-тартибот ишларини кучайтирди. Ўрим-йиғим даврида меҳнат инспекциясининг талабларга риоя этилишига ҳисса қўшган ходимлари сони 200 нафардан 400 нафарга кўпайди. Меҳнат инспекцияси томонидан 2019-йилги пахта теримида 1282 та мажбурий меҳнат ҳолати текширилди.

Бундан ташқари, ХМТ кузатувчилари иш ҳақи аввалги ҳосилга нисбатан ошганини тасдиқлади, бу эса муаммони бартараф этишнинг яна бир самарали механизми эди. Умуман олганда, пахта терувчилар маошларини ўз вақтида ва тўлиқ олишди.

“Пахта кампанияси” халқаро коалицияси томонидан ўзбек пахтасига қарши жаҳон бойкотининг бекор қилиниши кенг кўламли ислоҳотлар самарадорлигининг ёрқин намунаси бўлди, десак муболаға бўлмайди.

Мажбурий меҳнатга қарши ҳуқуқий ва институционал ислоҳотлар

Ўзбекистон халқаро ҳуқуқ нормаларини миллий қонунчилигимизга тўлдириш мақсадида Халқаро меҳнат ташкилотининг 19 та конвенцияси ва битта протоколини ратификация қилган.

Халқаро Меҳнат Ташкилотининг 29-сонли Конвенциясига кўра, мажбурий меҳнат - бу одамлар ўз иродасига қарши, жазо таҳдиди остида бажаришга мажбурланадиган ҳар қандай иш ёки хизматдир. 2014-йилда Ўзбекистон Марказий Осиёда биринчи бўлиб Халқаро меҳнат ташкилотининг мажбурий меҳнат бўйича 29-сонли баённомасини ратификация қилган эди.

Ўзбекистон миллий қонунчилик тизими халқаро стандартларга тўлиқ жавоб беради. Ўзбекистон Меҳнат кодексининг 7-моддасида мажбурий меҳнат ҳар қандай жазо таҳдиди остида ишни бажаришга мажбурлаш деб таърифланган.

Давлатимиз раҳбарининг 2019-йил 30-июлдаги “Одам савдосига ва мажбурий меҳнатга қарши курашиш тизимини янада такомиллаштиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги қарори билан одам савдосига ва мажбурий меҳнатга қарши курашиш соҳасидаги эскирган органлар фаолиятини мувофиқлаштиришнинг янги тизими яратилди.

Мамлакатимизнинг халқаро майдондаги имижи.

Ўзбекистон ҳукумати институционал ислоҳотларга ҳам катта эътибор қаратди. Фармонга мувофиқ, Миллий комиссия ва Одам савдоси ва мажбурий меҳнатга қарши курашиш миллий маърузачи институти ташкил этилди. Шунингдек, одам савдоси ва мажбурий меҳнатга қарши курашиш бўйича қуйи комиссиялар ташкил этилди.

Мажбурий меҳнатга барҳам бериш мақсадида қонун ҳужжатларига маъмурий ва жиноий жавобгарликни кучайтирувчи нормалар киритилди.Болалар меҳнати ва мажбурий меҳнатдан фойдаланганлик учун жиноий жавобгарликни жорий этиш энг самарали чора-тадбирлардан бири бўлди. Қишлоқ хўжалигини пахтачиликда давлат иштирокини қисқартириш орқали ислоҳ қилиш мақсадида пахта йиғим-теримининг мажбурий ҳажмлари тизими бекор қилинди.

Мажбурий меҳнатга қарши кураш чоралари

Мажбурий меҳнатнинг олдини олиш мониторинги давом эттирилмоқда. Хусусан, 2019-йилдан буён илк бор тўлиқ ҳуқуқ ҳимоячилари иштирокида мониторинг ўтказилди. 2021-йилда 17 нафар мустақил кузатувчига пахта далаларига тўсиқсиз киришни таъминлаш учун кўкрак нишонлари топширилди.

Шу билан бирга, бир вақтнинг ўзида Халқаро Меҳнат Ташкилотининг Учинчи Шахс мониторинги, Касаба уюшмалари Федерацияси томонидан Миллий мониторинг, Меҳнат инспекцияси мониторинги ўтказилди.

Сенаторлар ва маҳаллий депутатлар томонидан журналист ва блогерлар иштирокида парламент назорати белгиланди. Мониторингга фуқаролик жамияти институтлари вакиллари, ҳуқуқ ҳимоячилари ҳам кенг жалб этилди.

Ўзбекистон оммавий ахборот воситалари 2019-йилда мажбурий меҳнат масалалари ҳақида фаол хабарлар тарқатди. Журналистлар ва блогерлар ҳукумат томонидан мажбурий меҳнат ҳолатларини танқидий ёритишга ундади. Давлат меҳнат инспекторлари ҳам мажбурий меҳнатга оид мурожаатларни текширишга киришган.

Мониторинг натижасида 2019-йилда 259 нафар (пахта мавсумида 132 нафар), 2020-йилда 103 нафар (пахта мавсумида 41 нафар) ва 2021-йилда 75 нафар (5 нафари пахта мавсумида) мажбурий меҳнат учун маъмурий жавобгарлик қўлланилган.

Таъкидлаш жоизки, Ўзбекистон Президентининг кучли сиёсий иродаси, шунингдек, фуқаролик жамияти вакилларининг Халқаро меҳнат ташкилоти ҳамда Мажбурий таҳқирларга қарши кураш бўйича миллий комиссиянинг уч томонлама ҳамкорлари билан фаол иштирокида амалга оширилаётган кенг кўламли ишлар натижасида шундай муваффақиятларга эришилди.

Келгуси режаларга тўхталар экан, Халқаро меҳнат ташкилоти 2021-йилда Ўзбекистонда пахта терими мавсумида тизимли болалар меҳнати ва мажбурий меҳнатдан умуман фойдаланилмагани, шунингдек, бу йўналишдаги мониторинг ишлари тўлиқ Ўзбекистонга ўтказилгани ҳақидаги якуний хулосасини эълон қилди.

Эслатиб ўтамиз, аввалроқ Ўзбекистоннинг мажбурий меҳнатга барҳам бериш борасидаги ютуқлари АҚШ Давлат департаменти томонидан қайд этилган эди. Натижада мамлакатимизда бу борада амалга оширилаётган ислоҳотлар халқаро ҳамжамият томонидан юксак баҳоланди.

Бу натижалар инсон ҳуқуқларини таъминлаш, саноатни, хусусан, пахта ва тўқимачилик саноатини ривожлантириш имконини берса, иккинчи томондан, эришилган натижаларни сақлаб қолиш масъулиятини янада ошириши соҳада тизимли ишларни изчил давом эттиришни тақозо этади.

Эндиликда нафақат мажбурий меҳнатга қарши курашиш, балки барча соҳаларда муносиб меҳнат шароитлари яратилишини доимий назорат қилиб бориш зарур. Шу муносабат билан ижтимоий тармоқлардан меҳнат муносабатларига оид ҳар қандай мурожаат ва хабарлар эътибордан четда қолмайди.

2020-йил 25-июн куни 192 та давлатдаги вазиятни ўз ичига олган одам савдоси бўйича глобал ҳисобот эълон қилинди. Одам савдоси тўғрисидаги ҳисоботни тақдим этиш маросимида АҚШ Давлат департаментининг ўша пайтдаги раҳбари Майк Помпео ўз нутқида Ўзбекистоннинг ушбу муаммони ҳал этишдаги улкан саъй-ҳаракатлари минтақа мамлакатлари учун янги стандартларни белгилаб бераётганини алоҳида таъкидлади.

Бойкот тугаганига қарамай, Ўзбекистон Одам савдоси бўйича глобал ҳисобот (АҚШ Давлат департаменти) ва болалар меҳнатининг энг ёмон шакллари (АҚШ Меҳнат Департаменти) каби глобал ҳисоботларда иккинчи поғонада қолди.Ушбу ҳисоботлардаги асосий тавсиялардан бири бу иқтисодиётнинг бошқа тармоқлари – ипакчилик, қурилиш, тўқимачилик ва умумий овқатланиш тармоқларида мажбурий меҳнат ва муносиб меҳнат шароитларини мониторинг қилишдан иборат.
Бу борада халқаро ҳамжамиятдаги позицияларни яхшилаш, Ўзбекистон билан Халқаро меҳнат ташкилоти ўртасидаги ҳамкорликни кенгайтиришга эътибор қаратиш муҳим аҳамиятга эга.2021-йил сентябр ойида Халқаро меҳнат ташкилоти билан ҳамкорликда 2021-2025-йилларга мўлжалланган Ўзбекистон Республикасининг муносиб меҳнат бўйича мамлакат дастури қабул қилинди.

Дастурда асосий эътибор муносиб меҳнат тамойиллари, норасмий бандликни қисқартириш ва халқаро стандартларга мувофиқ ижтимоий ҳимоя масалаларига қаратилган.

Қайд этиш жоизки, Халқаро меҳнат ташкилоти билан ҳамкорликда иқтисодиётнинг бошқа тармоқларидаги меҳнат шароитлари, мажбурий меҳнат ҳолатлари таҳлили ўрганилмоқда.

Халқаро меҳнат ташкилоти томонидан 2021-йилда ипакчилик бўйича ўтказилган тадқиқот натижаларига кўра, ипакчилик соҳасида мажбурий меҳнатга тизимли жалб этиш ҳолатлари кузатилмаган, болалар ипак қурти етиштиришга жалб этилмаган. Кўпчилик иш жойидаги овқатланиш шароитларини яхши ёки мақбул деб ҳисоблайди ва фақат 1 фоиз озиқ-овқат сифати билан норози эканлиги маълум. Ишчиларнинг тўртдан уч қисми меҳнат шартномасига эга бўлиб, иш ҳақи миқдоридан мамнун эди.

Ҳозирда қурилиш соҳасида ушбу тадқиқотлар олиб борилмоқда. Ишончимиз комилки, меҳнат шароитлари, жумладан, мажбурий меҳнат бўйича ўрганиш давомида олинган сифат статистикаси ушбу соҳаларда самарали сиёсатни янада ривожлантириш учун яхши маълумот манбаи бўлади.