ВАҚТИНЧАЛИК ВА МАВСУМИЙ ИШЛАРНИНГ ТАШКИЛИЙ-ҲУҚУҚИЙ ТАЛАБЛАРИ

Баҳор, ёз ва куз ойларида одатда, ишлаб чиқариш, қишлоқ хўжалиги ҳамда аҳолига хизмат кўрсатиш соҳаларида иш берувчиларга қўшимча ишчиларни жалб қилиш зарурати пайдо бўлади.

Бироқ, ҳамма иш берувчилар ҳам “вақтинчалик” ёки “мавсумий” ишчиларни расмий бандликка жалб этиш бўйича махсус стандартлар мавжудлигини билмаслиги мумкин.

Мазкур тоифадаги ишчилар билан Меҳнат кодексида белгиланган муносабатларини расмийлаштиришнинг ўзига хос хусусиятларини барча тоифадаги раҳбар, ходимлар ва мутахассислар яхши тушуниб, уни амалда тўғри қўлламоғи лозим.

Зеро, вақтинчалик ва мавсумий ишчиларнинг ҳуқуқий мақоми Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 491-494- ҳамда 495-499-моддаларида ўз аксини топган.

Хусусан, Меҳнат кодексининг 495-моддасига биноан икки ойгача бўлган муддатга ишга қабул қилинган шахслар вақтинчалик ишларда банд бўлган шахслар, дея эътироф этилади.

Қайд этиш зарурки, вақтинчалик ишларда банд бўлган шахслар айрим истиснолардан ташқари мавсумий ишларда ва бошқа турдаги фаолиятни амалга оширишда Ўзбекистон Меҳнат қонунчилигига бўйсунади.

Вақтинчалик ишларда банд бўлган шахсларни ишлаб чиқариш жараёнининг узлуксизлигини таъминлаш мақсадида ходим касаллик, меҳнат ва бошқа таътилларга чиққанида ҳамда ҳар қандай ишни қисқа муддатли бажариш зарурати туғилганда жалб этиш энг кўп учраб турадиган ҳолат ҳисобланади.

Аммо, ташкилот ходимлари даражасида малакага эга бўлган ходимни ишга қабул қилиш, ташкилий, технологик ва ҳуқуқ жиҳатидан мантиққа тўғри келмайди.

Меҳнат кодексининг 491-моддасига мувофиқ, мавсумий ишчилар, деганда табиий-иқлим шароитларига кўра, 6 ойдан ортиқ бўлмаган – вақтинчалик ишларга жалб қилинадиган шахслар фаолияти тушунилади.

Мавсумий ишчиларни ишга жалб қилиш зарурати биринчи навбатда Ўзбекистон Республикасида мавжуд табиий-иқлим шароитлари билан белгиланади. Иқтисодий ривожланишнинг замонавий шароитида, айрим ташкилотлар, айниқса қишлоқ хўжалиги учун, ишчиларни жалб қилишнинг энг тежамкор варианти маълум бир мавсум учун ишчиларни ёллаш зарурати ҳисобланади.

Маълумот учун: 6 ойдан ортиқ давр ичида амалга оширилиши мумкин бўлган айрим мавсумий ишларнинг рўйхати ва давомийлиги Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан Ижтимоий-меҳнат масалалари бўйича республика уч томонлама комиссияси билан келишилган ҳолда белгиланади.

МАВСУМИЙ ИШЛАРНИНГ ТАШКИЛИЙ-ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ

Меҳнат шартномасини тузиш

Вақтинчалик ва мавсумий ишчилар учун Меҳнат кодекси меҳнат шартномасини тузиш ва бекор қилиш тартибини ҳуқуқий амалга оширишнинг ўзига хос хусусиятларини, меҳнат шартномаси бекор қилинган тақдирда ишдан бўшатиш нафақасини тўлаш, мажбурий ишдан бўшатилганда ўртача иш ҳақини тўлаш ва жалб қилишнинг ўзига хос хусусиятларини белгилайди. Қолаверса, ушбу жараён байрам ва дам олиш кунларида ишлаш талабларига риоя қилган тарзда амалга оширилади.

Вақтинчалик ёки мавсумий ходим билан меҳнат шартномаси меҳнат қонунчилигида назарда тутилган умумий қоидаларга мувофиқ тузилади.

ЭЪТИБОР ҚИЛИНГ – БУ МУҲИМ!

Иш берувчилар бундай тоифадаги ишчилар билан номуайян тусдаги меҳнат шартномаси тузилиши мумкин эмаслигини, албатта, ҳисобга олишлари шарт!

Шундай қилиб, бу жараёнда Меҳнат кодексига мувофиқ шартнома шаклидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Жумладан, бу жараёнда вақтинчалик ёки мавсумий ишчилар билан меҳнат муносабатларини рўйхатдан ўтказишда, дастлабки синов ўтказмасдан, ишнинг вақтинчалик ёки мавсумий хусусиятини кўрсатадиган ҳолда муддатли меҳнат шартномасини тузиш лозим бўлади.

Юқоридаги ҳолатлар билан боғлиқ ҳолда, вақтинчалик ходимни синовдан ўтмаганлиги сабабли ишдан бўшатишга йўл қўйилмайди.

Меҳнат шартномасининг амал қилиш муддати

Вақтинчалик ишчилар учун меҳнат шартномасининг амал қилиш муддати 2 ой (ёки иш жойи ва лавозими сақланиб қолган вақтинчалик ишламаган ходимни алмаштириш учун ишга қабул қилинган тақдирда 4 ой) муддатда белгиланади.

Мавсумий ишчилар учун меҳнат шартномаси муддати мавсумнинг давомийлигидан ошмаслиги керак.

ЭЪТИБОР ҚИЛИНГ – БУ МУҲИМ!

Ушбу стандартларни ҳисобга олган ҳолда, табиий ва иқлим шароитлари билан эмас, балки бошқа омиллар билан олдиндан белгилаб қўйилган 6 ойлик муддатда бажариладиган ишларни мавсумий, деб ҳисоблаш мумкин эмас.

Шу билан бирга, агар ходим фаолияти қонун билан мавсумий иш деб таснифланган, лекин 6 ойдан ортиқ муддатга ишга қабул қилинган бўлса, бундай ходим мавсумий ишчи, деб тан олинмайди ва у билан шартнома тузилмайди.

Меҳнат шартномасининг асосий шартлари

Вақтинчалик ва мавсумий ходимларга ташкилотнинг доимий штат бирлигидаги ходимлардагидек аниқ иш ҳақи берилмайди. Уларнинг маош миқдори ташкилотнинг барча маҳаллий хусусиятларидан келиб чиқиб белгиланади.

Вақтинчалик ходим билан меҳнат шартномасини бекор қилиш

Вақтинчалик ишчи билан тузилган меҳнат шартномасини бекор қилишнинг ўзига хос хусусиятлари амалдаги Меҳнат кодексининг 499-моддасида белгиланган.

Меҳнат шартномаси вақтинчалик ишчининг ўзи томонидан, иш берувчини келгусида ишдан бўшатиш тўғрисида 3 кун олдин хабардор қилиш шарти билан ёки иш берувчининг ташаббуси билан Меҳнат кодексида назарда тутилган асослар бўйича бекор қилиниши мумкин.

Вақтинчалик ишларда банд бўлган шахслар билан тузилган меҳнат шартномаси ходимнинг айбли ҳаракатлари ёки ҳаракатсизлиги билан боғлиқ асосларга кўра бекор қилинган тақдирда, ушбу ходим ўзи билан тузилган меҳнат шартномаси бекор қилинишидан камида уч кун олдин ёзма шаклда огоҳлантирилиши лозим.

Агар жамоа шартномасида ёки меҳнат шартномасида бошқача қоида белгиланмаган бўлса, вақтинчалик ходимга меҳнат шартномаси бекор қилинганда ишдан бўшатиш нафақаси тўланмайди.

Вақтинчалик ишчилар билан меҳнат шартномасини бекор қилишнинг алоҳида шартлари:

– ишлаб чиқариш сабаблари бўйича иш берувчи учун ишни 1 ҳафтадан ортиқ муддатга тўхтатиб туриш, шунингдек, келишилган иш ҳажмини камайтириш;

– вақтинча меҳнатга лаёқатсизлиги сабабли ходим кетма-кет икки ҳафтадан ортиқ иш жойида бўлмаслиги, меҳнат фаолияти жараёнида орттирилган жароҳати ёки касб касаллиги туфайли меҳнатга лаёқатини йўқотган ҳолларда, шунингдек қонун ҳужжатларида маълум касалликка чалинганда иш (лавозим)ни сақлаб қолиш учун узоқроқ муддат белгиланган бўлса, вақтинчалик ишчилар иш жойи (лавозими)ни сақлаб қоладилар. Уларнинг меҳнатга лаёқатлилиги тикланмагунча ёки ногиронлиги аниқланмагунча, лекин меҳнат шартномаси бўйича ишлаш муддати тугамагунга қадар шартнома талаблари ўз кучини сақлаб қолади;

– вақтинчалик ишчилар узрсиз сабабларга кўра меҳнат шартномасида, ички меҳнат қоидаларида, Меҳнат кодексида белгиланган вазифаларни бажармаётган тақдирда меҳнат шартномаси бекор қилинади.

Меҳнат кодексининг 161-моддаси 2-қисми 1-, 2-, 3-бандларига кўра, иш берувчи ташкилот ёки алоҳида бўлинмасининг тугатилиши, ходимлар сонининг ёки штатининг ўзгариши муносабати билан ёки ходимнинг малакаси етарли бўлмаганлиги сабабли бажараётган ишига номувофиқлигига кўра, меҳнат шартномасини муддатидан аввал бекор қилиниши тўғрисида вақтинчалик ходимни камида уч календар куни олдин ёзма шаклда, имзо қўйдирган ҳолда огоҳлантириши зарур.

Мавсумий ходим билан меҳнат шартномасини бекор қилиш

Мавсумий ишчилар билан меҳнат шартномасини бекор қилишнинг ўзига хос хусусиятлари ҳам Меҳнат кодексида назарда тутилган.

Жумладан, мавсумий ишчилар иш берувчини 3 кун олдин ёзма равишда хабардор қилиш орқали ўз илтимосига биноан меҳнат шартномасини бекор қилиш ҳуқуқига эга.

Шунингдек, ходим ҳар қандай узрли сабаб билан меҳнат муносабатларини тугатиш истагига эриша олмайди. Бироқ, мавсумий ходим иш берувчини уч календар куни олдин ёзма шаклда огоҳлантириб, меҳнат шартномасини ўз ташаббусига кўра бекор қилишга ҳақли.

Шу билан бирга, мавсумий ишчилар билан тузилган меҳнат шартномаси иш берувчининг ташаббуси билан Меҳнат кодексининг 494-моддасида тутилган асосларга кўра ҳам бекор қилиниши мумкин.

Иш берувчи меҳнат шартномасини муддатидан илгари бекор қилиш хусусидаги ўз нияти тўғрисида мавсумий ходимни:

– Меҳнат кодексининг 161-моддаси 2-қисми 1-, 2-, 3-бандларига кўра, ташкилот ёки унинг алоҳида бўлинмаси тугатилиши, ходимларнинг сони ёки штати ўзгариши, меҳнат шартномаси бекор қилиниши муносабати билан камида етти календар кун олдин;

– мавсумий ходим малакаси етарли бўлмаганлиги, бажараётган ишига номувофиқлиги муносабати билан меҳнат шартномаси бекор қилинганда камида уч календар кун олдин ёзма шаклда, имзо қўйдириб огоҳлантириши шарт.

Мавсумий ходим билан тузилган меҳнат шартномаси ходимнинг айбли ҳаракатлари ёки ҳаракатсизлиги билан боғлиқ асосларга кўра бекор қилинган тақдирда, мавсумий ходим ўзи билан меҳнат шартномаси бекор қилинишидан камида 1 кун олдин ёзма шаклда огоҳлантирилади.

Мавсумий ходимни ушбу модданинг иккинчи ва учинчи қисмида назарда тутилган огоҳлантириш ўрнига иш берувчи унга мутаносиб пулли компенсатсия тўлашга ҳақли.

Мавсумий ишчи билан меҳнат шартномасини бекор қилиш учун қўшимча асосларнинг биринчиси:

– мавсумий ишнинг ўзига хос хусусияти билан боғлиқ бўлиб, унинг ҳажмини тўхтатиб туриш ёки қисқартириш иш берувчи томонидан меҳнат муносабатларини давом эттиришнинг мақсадга мувофиқ эмаслигига олиб келади.

Қонунчиликда “ишлаб чиқариш сабаблари” тушунчасининг ҳуқуқий таърифи мавжуд эмас ва шунинг учун ҳар бир аниқ ҳолатда иш берувчи юзага келадиган ҳолатларнинг моҳиятини мустақил равишда ўзи баҳолаши керак.

Бундай сабаблар ҳам объектив (масалан, ишлаб чиқариш ускунасининг ишламай қолиши) ёки субъектив (масалан, иш берувчининг тегишли хизматларидаги камчиликлар туфайли тайёр маҳсулот омборларининг ортиқча юкланиши) характерга эга бўлиши мумкин.

Ишни тўхтатиб туриш тўғрисидаги қарор иш берувчи томонидан қабул қилинади ва тегишли буйруқ чиқарилади. Бироқ, шуни таъкидлаш керакки, икки ҳафтадан кўпроқ вақт давомида иш тўхтатилган бўлса, иш берувчи мавсумий ишчилар билан шартномаларни муддатидан олдин бекор қилиш ҳуқуқига эга бўлади.

Ишнинг қисқароқ муддатга тўхтатилиши мавсумий ишчи билан меҳнат шартномасини бекор қилиш учун асос бўлмайди.

Ишдан бўшатиш нафақаси

Вақтинчалик ишчиларга ҳафталик ўртача иш ҳақи миқдорида ишдан бўшатиш нафақаси ишлаб чиқариш сабаблари бўйича иш берувчининг 1 ҳафтадан ортиқ муддатга тўхтатилиши, шунингдек, иш ҳажмининг камайиши сабабли ишдан бўшатилган тақдирда тўланади.

Мавсумий ходимни Меҳнат кодексининг 494-моддаси иккинчи ва учинчи қисмида назарда тутилган огоҳлантириш ўрнига иш берувчи унга мутаносиб пулли компенсатсия тўлашга ҳақли.

Вақтинчалик ходимни 499-модданинг иккинчи ва учинчи қисмида назарда тутилган ёзма равишдаги огоҳлантириш ўрнига иш берувчи унга мутаносиб пулли компенсатсия тўлашга ҳақли.

Агар жамоа шартномасида ёки меҳнат шартномасида бошқача қоида белгиланмаган бўлса, вақтинчалик ходимга меҳнат шартномаси бекор қилинганда ишдан бўшатиш нафақаси тўланмайди.

Баходир УМУРЗАКОВ,

Ўзбекистон Республикаси

Камбағалликни қисқартириш ва

бандлик вазирининг маслаҳатчиси.